Surrealisme ontrafeld

"Uurwerken als gesmolten camembertkazen, zeilschepen met vlindervleugels als zeilen of een olifant met lange dunne giraffe-achtige poten", afbeeldingen die je niet snel zou verwachten. Surrealisme biedt vaak absurdistische taferelen, raadselachtige combinaties van voorwerpen waarmee de kunstenaars van het surrealisme vaak ongemakkelijke gevoelens op bij de beschouwer weten op te wekken. In dit artikel geven we meer uitleg over wat surrealisme precies is, hoe het ontstaan is en wat de specifieke kenmerken zijn. Ook geven we u voorbeelden van bekende surrealistische kunstwerken en kunstenaars. En geven we aan waar u tegenwoordig de mooiste surrealistische kunstwerken kan bekijken en kopen.

_{Surrealisme; Salvador Dali, de Volharding der Herinnering, 1931 met de typische 'smeltende uurwerken'} 

De definitie van surrealisme

De term surrealisme wordt ook wel ‘sur-realiteit’ genoemd en kan worden vertaald als 'nieuwe' werkelijkheid. Surrealisme is het buitenspel zetten van alles wat de spontane aard van het denken in de weg staat, zoals de rede en morele vooroordelen. Door middel van droombeelden en associaties, brengen surrealistische schilders beelden tot stand die uitdrukking geven aan het irrationele en onderbewuste. Meestal uitgevoerd in een hyperrealistische stijl stellen de surrealisten beelden samen in absoluut onverwachte, verrassende, ookwel schokkende combinaties.

Surrealisten proberen hun fantasie zo veel mogelijk de vrije loop te laten. Ze schilderen bijvoorbeeld droombeelden. Maar bijvoorbeeld 'automatisch' tekenen is ook een manier om je fantasie te tonen. In de surrealistische literatuur word vaak vrij geassocieerd met teksten.

Spontane uitingen zonder tussenkomst van het verstand, het ‘psychisch automatisme’, is zowel in de surrealistische literatuur als in de beeldende kunst een belangrijk middel om uitdrukking te kunnen geven aan dat wat zich afspeelt in het onderbewustzijn.

 ^{Surrealistisch schilderij van Rene Magritte "The threatened and the murdered"}

Het ontstaan van het surrealisme

Dadaïsme

De Eerste Wereldoorlog zorgde ervoor dat veel Parijse schrijvers en kunstenaars moesten vluchten. Velen hiervan raakten betrokken bij het dadaïsme in de overtuiging dat buitensporig rationeel denken het conflict van de oorlog veroorzaakte. 

In het dadaïsme speelt vooral toeval een grote rol bij het ontstaan van kunstwerken. Dada-kunstenaars waren zeer politiek geëngageerd en maatschappijkritisch en zetten zich af tegen de gevestigde orde. Ze geloofden dat de rationaliteit en de dwang tot vooruitgang de wereld in oorlog had gedompeld en probeerden met hun toneelstukken en kunstprojecten vrede te stichten.

Het surrealisme kwam uit eindelijk voort uit deze dada-beweging. De surrealistische kunstenaars namen de dwang tot het niet-rationele en de persoonlijke expressie over van de dada-kunstenaars.

^{Surrealisme; detail van een 'dadaïstisch werk' van Hannah Höch, Schnitt mit dem Küchenmesser, 1919}

Surrealisme als kunstvorm

Het woord ‘surrealisme’ werd in 1917 bedacht door de dichter Guillaume Apollinaire, omdat de term ‘supranaturalisme’ al veelgebruikt was door filosofen. De Franse dichter en schrijver André Breton schreef in 1924 het ‘Manifeste du Surrealisme’, wat het surrealisme introduceerde als een nieuwe kunstvorm. Volgens Breton is het doel van het surrealisme om “de tegenstrijdige voorwaarden van droom en realiteit op te lossen in een absolute realiteit, een superrealiteit" ofwel een surrealiteit.

Surrealisme en Sigmund Freud

De surrealisten baseerden hun ideeën op de theorieën van Sigmund Freud (1856-1939). Bij de psychoanalyse van Freud werden door vrije associatie en droominterpretaties allerlei onbewuste, verdrongen trauma’s en gevoelens naar boven gebracht. Tijdens de slaap zouden onderdrukte gevoelens en verdrongen ervaringen zichzelf prijsgeven in de vorm van dromen. Zo komt de innerlijke waarheid van iedere individuele mens naar boven. De kunstenaars van het surrealisme probeerden het bestaan van het onderbewuste zichtbaar te maken door de droomwereld te verbeelden.

^{Surrealisme;  Salvador Dalí en Sigmund Freud}

Surrealisme als maatschappij kritische stroming 

De stroming van surrealisme kwam pas echt op gang in de Roaring Twenties, een tijd van economische groei en veranderende sociale standaarden, die werden aangewakkerd door de nieuwe vormen van massamedia. Tegelijkertijd was er onder schrijvers en kunstenaars ook een groeiende afkeer tegen het conservatisme en het kapitalisme. Samen met de littekens van de pas afgelopen Eerste Wereldoorlog, droeg dit bij aan de opkomst van een stroming die geheel gebaseerd is op het onlogische en het vreemde, zowel als sociaal kritiekpunt als een creatieve uiting. 

Zo bedacht André Breton in omstreeks 1925 dat de ware bevrijding van de mens alleen mogelijk was na de revolutie van de arbeidersklasse. Hij riep alle surrealisten op om lid te worden van de communistische partij, maar lang niet alle leden voldeden hieraan. Dit zorgde voor verschillende conflicten binnen de stroming.

^{Max Ernst, ‘De Huisengel, 'De triomf van het surrealisme', 1937}

Kenmerken van surrealistische kunstwerken

Meestal is surrealistische kunst uitgevoerd in een 'hyperrealistische stijl' en zijn beelden samengesteld in absoluut onverwachte, verrassende of zelf schokkende combinaties. Surreallistische kunst kan zowel totaal abstract zijn of erg herkenbaar maar is zeker niet realistisch. Surrealisten proberen hun fantasie zo veel mogelijk de vrije loop te laten door bijvoorbeeld droombeelden te creëren.

Algemeen herkenbare zaken worden vaak zeer realistisch uitgebeeld op een haast fotografische wijze, maar doordat er onlogische combinaties gemaakt worden, of het materiaal waarvan iets gemaakt is vervormd blijkt, ontstaat er toch een vervreemdende, soms nachtmerrie-achtige voorstelling . Ook lange slagschaduwen en het vaak oneindig lijkend perspectief zijn vaak kenmerkend voor surrealistische kunst. Ook het door elkaar heen lopen van verschillende gelaagdheden in de voorstelling draagt bij tot een surrealistisch effect.

^{Surrealistisch schilderij van Giorgio de Chirico, Oreste e Pilade, 1955-1960} 

Technieken gebruikt in de surrealistische kunst

Surrealistische kunstenaars kunnen allerelei technieken gebruiken om inspiratie op te doen uit het onderbewuste en surrealistische beelden en effecten te creëren bekende technieken die gebruikt worden om het surrealisme uit te beelden zijn onder andere:

Cadavre exquis - meerdere mensen werken samen aan een tekst of aan een beeld. In geval van een tekening op papier werken ze om de beurt aan een tekening, waarbij het werk van de eerder persoon wordt omgevouwen. Zo ontstaan vreemde figuren uitgevoerd in verschillende handschriften of stijlen.

Collage - door het uitknippen en opplakken van niet met elkaar samenhangende beelden worden nieuwe, niet bestaande, voorwerpen gemaakt.

Decalcomanie - verf of inkt op een papier wordt overgebracht op een ander papier, waardoor grillige afbeeldingen ontstaan.

Frottage - een papier wordt op een ondergrond met een structuur gelegd, met potlood wordt over het papier gewreven, zodat de structuur zichtbaar wordt.  Grattage is een variant hiervan, waarbij een structuur onder een nog nat schilderwerk wordt gelegd. Met een paletmes wordt de natte verf afgeschraapt, zodat de structuur zichtbaar wordt.

Oscillatietechniek - een blik verf met een gat in de bodem wordt boven het schildersdoek aan een draad gehangen en heen en weer geslingerd. Zo ontstaan lijnen en druppels die de vorm aannemen van lissajousfiguren. 

_{Abstract surrealistisch schilderij van Joan Miró, 'Person Throwing a Stone at a Bird', 1926 by Joan Miro}

De invloed en de verspreiding van surrealisme

De jaren ’30 worden ook wel de Gouden Jaren genoemd voor het surrealisme. Vele bekende kunstenaars zoals Salvador Dalí zorgden voor een snelle groei van de stroming. Vanwege de Tweede Wereldoorlog vluchtten ook veel surrealisten naar Noord-Amerika, waardoor de kunststroming zich verspreidde naar het hart van de Amerikaanse kunstscène: New York City. Het blijkt ook een inspiratiebron voor Jackson Pollock en andere kunstenaars van het Amerikaanse abstract expressionisme.

In de tweede helft van de twintigste eeuw kwam ook het postmodernisme op, een stroming met veel overeenkomsten, maar ook fundamentele verschillen met het surrealisme.

Na de dood van André Breton in 1966 bleven surrealistische groepen nog wel bestaan maar de oorspronkelijke Parijse groep werd ontbonden in 1969. Later werd er wel een nieuwe groep gevormd. Het surrealisme heeft nog steeds invloed op de hedendaagse kunst en de aanwezigheid is nog zeker steeds te voelen en is ook in de eenentwintigste eeuw nog altijd een aanknopingspunt voor veel jonge kunstenaars.

^{Een surrealistische foto van Philippe Halsman met Salvador Dalí, 'Dalí Atomicus', 1948}

Bekende surrealistische kunstenaars

Misschien wel de bekendste surrealistische kunstenaars zijn de Spaanse Salvador Dalí en de Belgische Rene Magritte geweest. Dali schilderde erg realistisch en en is is waarschijnlijk het gemakkelijkst te herkennen voorbeeld van een surrealist. Hij was meester in het maken van optische illusies en op basis van Freuds ideeën over dromen en waanzin maakte hij obsessieve beelden waarin de gedetailleerde werkelijkheid verandert in nieuwe, complexe en verontrustende beelden. Bij Magritte stond daarentegen vaak het niet het onzichtbare, maar het zichtbare centraal. Zijn werken roepen vaak vragen en verwarring op, wat zien we nou eigenlijk echt?

_{Surrealime; René Magritte's La Belle Société (1965-66) tijdens een kunstveiling}

Joop Moesman en Willem Wagenaar zijn de bekendste Nederlandse surrealisten.

^{Frida Kahlo, surrealistisch 'zelfportret op de grenslijn tussen Mexico en de Verenigde Staten', 1932}

Surrealische kunst bekijken en kopen

Dé plek in Nederland om surrealistische werken te bewonderen is het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Het museum bezit prachtige werken van onder anderen Ernst, Picabia, Salvador Dalí, René Magritte, Man Ray en Joan Miró, die regelmatig in presentaties te zien zijn. Een belangrijk deel van de surrealistische collectie komt uit de verzameling van de Engelse dichter Edward James (1907–1984), de mecenas van Dalí en Magritte in de jaren ’30.

Dé plek om surrealistische kunst te kopen is op Gallerease, we hebben hier de mooiste surrealistische kunstwerken uit de beste galeries en kunsthandels verzameld. 

* De afbeelding in de header betreft een werk van Salvador Dalì, 'The temptation of St. Anthony' (1946).